MẦU NHIỆM VƯỢT QUA: “THẬT CHÍNH ĐÁNG VÀ PHẢI ĐẠO” – MỘT NGHIÊN CỨU VỀ THỰC TẠI BÍ TÍCH TRUNG TÂM CỦA PHỤNG VỤ

  

Cha Daniel Eusterman

Chủng sinh Giuse Võ Thái Thuận chuyển ngữ từ Adoremus

 

Vào đêm cực thánh hằng năm—đêm Vọng Phục Sinh—không gian bên trong các nhà thờ vừa được thắp sáng lại vang lên lời xướng của vị chủ tế trong Kinh Tiền tụng Phục Sinh, mở đầu cho đỉnh cao Phụng vụ Thánh Thể của đêm canh thức Vọng Phục sinh:

Lạy Chúa chúng con tuyên xưng Chúa mọi lúc,

nhất là trong đêm (ngày, mùa) cực thánh này,

chúng con càng hãnh diện tung hô Chúa

khi Ðức Kitô đã được hiến tế

làm Chiên Vượt Qua của chúng con,

thật là chính đáng, phải đạo

và đem lại ơn cứu độ cho chúng con.

Vì chính Người là Chiên thật đã xoá bỏ tội trần gian, Người đã chết để hủy diệt sự chết nơi chúng con,

và sống lại để phục hồi sự sống cho chúng con.[1]

 

Trong ít nhất 1300 năm qua, Giáo hội theo truyền thống Latin đã đọc Kinh Tiền tụng này hằng năm vào đêm Vọng Phục Sinh. Lời kinh này có trong Sách lễ Grêgôriô thế kỷ thứ VIII, Sách Lễ Rôma của Công đồng Trentô, và vẫn được giữ nguyên trong Sách Lễ Rôma hiện nay. Là một kinh cổ xưa của Giáo hội, điều mới mẻ duy nhất nơi Kinh Tiền tụng này qua những cải cách gần đây chính là việc đặt tựa đề: “Mầu nhiệm Vượt qua.” Một cách quan phòng, chúng ta có thể xem lịch sử của kinh Tiền tụng Phục Sinh I như một “mô hình thu nhỏ” của tiến trình Giáo hội khám phá lại Mầu nhiệm Vượt qua trong thần học bí tích-phụng vụ của mình.

Cũng như nội dung và cách sử dụng của lời kinh này đã có từ lâu đời, nhưng nó lại mang một tựa đề mới và trở nên quen thuộc trong những thập niên gần đây, thần học về Mầu nhiệm Vượt qua cũng vậy, tuy được làm nổi bật trong 100 năm vừa qua nhờ việc canh tân Phụng vụ, nhưng thực ra nó có nguồn gốc sâu xa từ Thánh Kinh và giáo huấn của các giáo phụ—mặc dù thần học ấy chưa từng được gọi bằng tựa đề này hoặc có sự quen thuộc như ngày nay. Đặc biệt, chính những nỗ lực của Phong trào Phụng vụ đã đặt nền tảng cho việc Giáo hội công bố cách long trọng thần học về Mầu nhiệm Vượt qua.

Để hiểu và tham dự một cách hiệu quả hơn vào các ngày lễ sắp tới trong Tuần Thánh, những nghi thức cử hành Mầu nhiệm Vượt qua cách sống động nhất, bài viết này sẽ suy tư dựa trên hai câu hỏi. Thứ nhất, Giáo hội hiểu thuật ngữ “Mầu nhiệm Vượt qua” như thế nào? Thứ hai, thuật ngữ này có gì mới mẻ trong thế kỷ vừa qua và bằng cách nào Mầu nhiệm Vượt qua chiếm vị trí trung tâm trong thần học và giáo lý của Giáo hội ngày nay?

Thần học Vượt Qua

Thần học về Mầu nhiệm Vượt qua có bản chất kép: một mặt, nó mô tả “biến cố” thống nhất của các hành động cứu độ đặc biệt của Đức Kitô; mặt khác, cho thấy cách thức biến cố cứu độ này được các tín hữu tiếp cận qua Phụng vụ.

Khi chiêm ngắm cuộc đời Đức Giêsu trong các sách Tin mừng, có thể chúng ta sẽ thấy lạ khi hỏi rằng hành động nào trong sứ vụ của Người có thể được xem là “cứu độ”. Có hành động nào của Đức Giêsu không mang tính cứu độ không? Ngược lại, toàn bộ đời sống và hành động của Đức Kitô đều tham dự vào sứ mạng cứu độ mà Chúa Cha đã trao phó cho Người Con Một của mình. Tuy nhiên, vẫn có một nét độc đáo nơi các biến cố diễn ra vào Giờ cuối cùng của Người. Điều này được minh chứng rõ ràng trong Mùa Chay, khi tâm hồn chúng ta hướng về việc cử hành Tuần Thánh, giống như chính Đức Giêsu đã hướng cái nhìn của Người về cuộc Thương khó sắp đến, như Tin mừng Luca viết: “Khi đã tới ngày Người được rước lên trời, Người nhất quyết đi lên Giêrusalem” (Lc 9,51).

Hiến chế về Phụng vụ thánh Sacrosanctum Concilium nêu lên những hành động đặc biệt của Đức Giêsu cấu thành nên Mầu nhiệm Vượt qua: “Cuộc khổ nạn, sự sống lại từ cõi chết và cuộc thăng thiên vinh hiển của Người.”[2] Thật vậy, trong truyền thống Phụng vụ của Giáo hội, Lễ Quy Rôma [Kinh nguyện Thánh Thể I] từ xa xưa đã đồng nhất những hành động này với việc tưởng niệm trong Thánh Thể. Sau lời truyền phép, lời nguyện Unde et memores xác định rõ các biến cố cứu độ được tưởng niệm trên bàn thờ: “Chúng con cử hành việc tưởng niệm cuộc khổ hình hồng phúc, sự sống lại từ cõi chết và lên trời vinh hiển của Đức Kitô, Con Chúa, Chúa chúng con…”[3]

Tuy nhiên, Mầu nhiệm Vượt qua đến với chúng ta ngày nay bằng cách nào? Sách Giáo Lý của Hội Thánh Công Giáo dạy rằng: “Mầu nhiệm Vượt qua của Đức Kitô… không thể chỉ tồn tại trong quá khứ… [mầu nhiệm này] tham dự vào tính vĩnh cửu của Thiên Chúa và như vậy vượt trên mọi thời gian và luôn là hiện tại.”[4] Công trình cứu độ của Đức Giêsu không thể bị giới hạn vào một vài khoảnh khắc lịch sử của cuộc đời trần thế và cái chết của Người. Hơn nữa, việc tiếp cận biến cố này đã được Đức Kitô thiết lập trong Giáo hội của Người thông qua nghi thức Kitô giáo: “Hãy làm việc này mà nhớ đến Thầy” (x. Mc 14,22-25; Lc 22,18-20; 1 Cr 11,23-25). Phương thế chuẩn mực để Mầu nhiệm Vượt qua đến với linh hồn tín hữu chính là qua Phụng vụ của Giáo hội.[5] Sau khi sống lại, Đức Giêsu đã sai các Tông đồ đi loan báo Mầu nhiệm Vượt qua cho muôn dân; không những thế, Người còn sai các ngài “để các ngài thực thi công cuộc cứu chuộc đã được loan báo, nhờ lễ Hiến tế và các Bí tích, trung tâm điểm của toàn thể đời sống Phụng vụ.”[6] Nói cách khác, Mầu nhiệm Vượt qua được hoàn thành nơi bạn và tôi khi chúng ta tham dự vào Phụng vụ của Giáo hội.

Đây chính là trọng tâm của kinh Tiền tụng Phục Sinh. Kinh này diễn tả cả hai chiều kích của Mầu nhiệm Vượt qua: biến cố cứu độ và việc tưởng niệm hữu hiệu. Dẫn lại lời thánh Phaolô, kinh Tiền tụng nhận ra nơi Đức Kitô sự ứng nghiệm của các hy lễ bằng máu trong Cựu ước: “Đức Kitô đã chịu hiến tế làm chiên lễ Vượt Qua của chúng ta (1 Cr 5,7). Sau đó, kết hợp cái chết và sự sống lại của Người thành một toàn thể thống nhất và áp dụng điều đó cho chúng ta: “khi chết, Người đã tiêu diệt sự chết của chúng con và khi sống lại, Người đã phục hồi sự sống cho chúng con.” Kinh Tiền tụng dẫn chúng ta đến với mầu nhiệm lịch sử của Đức Kitô, là điều có thể tiếp cận được trong mọi Thánh lễ.

Tính “mới mẻ” và tính trung tâm

Mặc dù thuật ngữ “Mầu nhiệm Vượt qua” (Paschal Mystery) chưa được biết đến rộng rãi cách đây 100 năm, nhưng nội dung của thuật ngữ này không phải là điều hoàn toàn mới mẻ trong lịch sử của Giáo hội. Đúng hơn, nhờ việc Huấn quyền tiếp nhận một số khía cạnh thần học từ Phong trào Phụng vụ, Giáo hội đã phục hồi một cách hiểu cổ xưa về điều mà ngày nay được gọi là Mầu nhiệm Vượt qua.

Việc sử dụng cụm từ Mysterium Paschale sớm nhất mà chúng ta biết đến xuất phát từ một giám mục thế kỷ II, thánh Melito thành Sardis. Cũng như nhiều giáo phụ khác, ngài đã chiêm ngắm cuộc đời và cái chết của Đức Kitô dưới ánh sáng của các hình ảnh tiên trưng (types) trong Cựu ước. Melito nhận ra nơi cuộc đời và cái chết của Đức Giêsu sự hoàn tất sau cùng và vĩnh viễn của hy lễ Chiên Vượt Qua của người Do Thái.[7] Tuy nhiên, dù kiểu chú giải này khá phổ biến trong thời các Giáo phụ, cụm từ Mysterium Paschale vẫn chưa trở thành một thuật ngữ tiêu chuẩn cho khái niệm này.

Tuy thế, cốt lõi của thần học này lại bắt nguồn từ chính thánh Phaolô. Trong nhiều chỗ, thánh Phaolô chỉ cho các tín hữu thấy cách mà mầu nhiệm hành động cứu độ của Đức Giêsu hiện diện theo nghi lễ trong chính đời sống của họ:

- “Vì được dìm vào trong cái chết của Người, chúng ta đã cùng được mai táng với Người. Bởi thế, cũng như Người đã được sống lại từ cõi chết nhờ quyền năng vinh hiển của Chúa Cha, thì chúng ta cũng được sống một đời sống mới.” (Rm 6,4).

- “Chính do ân sủng mà anh em được cứu độ— và được cùng sống lại và cùng ngự trị với Đức Kitô Giêsu trên cõi trời.” (Ep 2,5-6).

- “Anh em đã được trỗi dậy cùng với Đức Kitô, nên hãy tìm kiếm những gì thuộc thượng giới.” (Cl 3,1).

- “Nếu ta cùng chết với Người, ta cũng sẽ cùng sống với Người” (2 Tm 2,11).

Ngôn ngữ mô tả các biến cố này được vang vọng nơi các giáo phụ như thánh Cyrillô thành Giêrusalem. Trong các bài Giáo lý dẫn vào Mầu nhiệm (Mystagogical Catecheses), thánh nhân so sánh việc Đức Kitô chịu phép rửa và được xức dầu với việc chúng ta lãnh nhận các bí tích: “Và như Chúa Kitô thực sự đã bị đóng đinh, chôn cất và sống lại, và trong Bí tích Rửa tội, anh em được kể là xứng đáng chịu đóng đinh (συσταυρωθῆναι), được chôn cất (συνταφῆναι), và được sống lại cùng (συναναστῆναι) với Người theo hình ảnh Người.”[8] Đây là mầu nhiệm của Phụng vụ: chúng ta có thể gặp gỡ thực tại các hành động của Đức Kitô nhờ việc tham dự cách tương tự các hành động đó.

Tái khám phá Mầu nhiệm

Phải đến khi Phong trào Phụng vụ một lần nữa nhận ra Phụng vụ là một “mầu nhiệm”, thì thuật ngữ “Mầu nhiệm Vượt qua” (Paschal Mystery) mới có trong từ vựng của Giáo hội. Do bối cảnh lịch sử phức tạp và giới hạn của bài viết này, chúng ta chỉ có thể phác thảo một cách khái quát tiến trình phát triển thần học phức tạp (và gây tranh cãi) này.

Phong trào Phụng vụ tìm cách tái khám phá các nguồn mạch cổ xưa của đức tin và thực hành của Giáo hội qua việc nghiên cứu Kinh Thánh, các Giáo phụ và các bản văn Phụng vụ. Họ nhận thấy có một sự khác biệt giữa cái nhìn cổ xưa về Phụng vụ và cái nhìn của thời kỳ hậu Khai sáng [Duy lý] trong các thế kỷ vừa qua. Để đáp lại lối tiếp cận duy lý quá mức đối với tự nhiên, con người và Phụng vụ của thời đại mình, Dom Odo Casel (1886-1948), một linh mục dòng Biển Đức thuộc tu viện Maria Laach đã phát triển thần học Mầu nhiệm (Mysterientheologie). Trong một thời đại mà “tình yêu, tôn giáo, tình bạn, lý tưởng – tất cả đều đã tan vỡ như những cơn co giật thần kinh thuần tuý,”[9] và nơi mà “con người hiện đại tưởng rằng họ đã xua tan bóng tối của Mầu nhiệm và cuối cùng đang đứng trong ánh sáng minh triết của lý trí tỏ rạng,”[10] Casel hy vọng sẽ phục hồi một cái nhìn về Phụng vụ như là mầu nhiệm để giúp các tín hữu tham dự vào thực tại hiện diện nơi đó. “Đối với Casel, ‘mầu nhiệm’ trước hết không phải là một chân lý huyền nhiệm vượt quá lý trí của chúng ta, mà là một thực tại – một thực tại thần linh, vừa ẩn giấu vừa được thông ban.”[11] Lời mời gọi của Casel là dẫn đưa mọi tín hữu đến sự kết hợp cá vị với thực tại huyền nhiệm ấy: “Đối với con người, đó là hành động cùng với, đau khổ cùng với và sống lại cùng với, nghĩa là một hành động và đau khổ bắt nguồn từ một hành động và đau khổ có thực, quyền năng và khách quan hơn. Hành động-đau khổ ấy chính là công trình của Đức Kitô, mà chúng ta đạt tới nhờ hình ảnh bí tích.” [12]

Như thế, các bí tích đặt công trình cứu độ của Đức Kitô vào trong tầm với của các tín hữu để Đức Kitô hành động, chịu đau khổ và sống lại nơi những ai tham dự vào Phụng vụ. Casel giải thích: “Nội dung thực tại (res) của bí tích không phải là điều gì mới, như thể một hy lễ mới của Chúa, nhưng chính là hy lễ đã được thực hiện một lần cho tất cả và đã mang lại ơn cứu độ. Do đó, trong mầu nhiệm, chúng ta có được công trình cứu độ đã diễn ra trong lịch sử, cách đích thực và thực sự hiện diện.”[13] Công việc này soi sáng công trình đích thực của Phong trào Phụng vụ, vốn không chủ yếu chú trọng vào cải tổ bề ngoài hay các thừa tác vụ, nhưng là lời mời gọi tham dự tích cực, hay đúng hơn, ‘thực sự’ (participatio actuosa) vào thực tại ấy.

Sự chuyển hướng từ cái nhìn duy lý về Phụng vụ sang một sự gặp gỡ với mầu nhiệm của Đức Kitô đã được Đức Joseph Ratzinger nhận định là một trong những ý tưởng thần học phong phú nhất của thời đại chúng ta: “Có lẽ ý tưởng thần học phong phú nhất của thế kỷ này, thần học mầu nhiệm của Odo Casel, thuộc về lãnh vực thần học bí tích; và có thể nói mà không quá lời rằng kể từ khi thời đại các giáo phụ chấm dứt, thần học bí tích chưa từng trải qua sự nở rộ mạnh mẽ như trong thế kỷ này, nhờ những ý tưởng của Casel, vốn chỉ có thể được hiểu trong bối cảnh của Phong trào Phụng vụ và sự tái khám phá Phụng vụ Kitô giáo cổ xưa.”[14] Những nhận định như vậy của Đức Ratzinger gợi ý về động lực cho sự phát triển dần dần của Giáo hội về thần học Mầu nhiệm Vượt Qua. Tuy nhiên, Giáo hội không đón nhận toàn bộ công trình của Casel, nhưng đúng hơn, chỉ những điểm cốt yếu trong nhận định của ông, như thể chúng “không bị mâu thuẫn nhiều nhưng được sắp xếp lại,”[15] đặc biệt qua công trình của Louis Bouyer.

Louis Bouyer (1913–2004), một linh mục dòng Oratory [dòng Giảng thuyết] ở Paris, đã đóng vai trò thiết yếu trong giai đoạn đầu của Phong trào Phụng vụ tại Pháp. Tác phẩm đầu tay của ngài, Le Mystère Pascal, là một “suy niệm về Phụng vụ ba ngày cuối của Tuần Thánh,”[16] nhằm dẫn đưa chúng ta đến sự hiểu biết sâu xa hơn và tiếp xúc thực sự với mầu nhiệm được cử hành trong Tuần Thánh. Trớ trêu thay, Bouyer không chấp nhận tựa đề được một người bạn dòng Đa Minh – nhà thần học và chuyên viên Phụng vụ Aimon-Marie Roguet – đề xuất: “Cha Roguet… đã đề nghị tựa đề Le Mystère pascal [Mầu nhiệm Vượt qua], điều mà ngày nay ai cũng tưởng là một cách diễn đạt chung trong thời các giáo phụ và Trung cổ; trong khi đó, như tôi đã chỉ ra một cách vô ích, tiếng Latin Kitô giáo rất quen thuộc với Paschale sacramentum [bí tích Vượt qua], nhưng không với mysterium paschale [mầu nhiệm Vượt qua]…”[17] Tuy nhiên, theo thời gian, khi Giáo hội bắt đầu tái khám phá nội dung của Mầu nhiệm Vượt qua thì chính thuật ngữ này cũng dần được thiết lập vững chắc.

Bouyer xây dựng trên nền tảng của Casel nhưng liên kết chặt chẽ hơn với truyền thống Thánh Kinh và Giáo phụ. Nếu Casel phần nào hiểu mầu nhiệm qua các nghi lễ huyền bí ngoại giáo thì Bouyer đã chỉ ra bản chất  của thần học mầu nhiệm nằm ngay trong thần học Thánh Kinh của chúng ta. Ông lập luận rằng không cần phải tìm đến các nghi lễ ngoại giáo để biết bối cảnh và nền tảng cho thần học về mầu nhiệm của thánh Phaolô và của Kitô giáo. Thay vào đó, Bouyer cho rằng một động thái lịch sử như vậy sẽ “làm lu mờ sự đánh giá đúng đắn của chúng ta về tính sáng tạo độc đáo, và do đó, tính bền vững vĩnh cửu của tầm nhìn vĩ đại của Kitô giáo.”[18]

Ngay sau Công đồng Vaticanô II, Bouyer đã nhấn mạnh đến việc Giáo hội chính thức tiếp nhận thần học Mầu nhiệm Vượt qua theo hai cách. Trước tiên, ngài ghi nhận sự tiếp nhận dần dần thần học của Phong trào Phụng vụ, từ thông điệp Mediator Dei của Đức Piô XII đến sự trình bày rõ ràng hơn, chi tiết hơn và “long trọng nhất về toàn bộ giáo huấn của Giáo hội” trong Hiến chế Sacrosanctum Concilium.[19] Nhưng thứ đến, trong lời công bố của Giáo hội về Mầu nhiệm Vượt qua trong Hiến chế ấy, Bouyer cũng thẳng thắn ghi nhận cách Giáo hội đã đón nhận tư tưởng của Casel và trường phái Maria Laach về thần học Mầu nhiệm của họ: “Thẩm quyền tối cao trong Giáo hội hiện nay đã phân biệt trong tư tưởng của các nhà tiên phong ấy đâu là hạt nhân của chân lý không thể chối cãi và đâu là các giả thuyết hay quan điểm cá nhân đơn thuần.”[20]

Bouyer đang ám chỉ đến công thức của Mầu nhiệm Vượt qua được trình bày trong Sacrosanctum Concilium [21] và sau đó là trong Sách Giáo Lý của Hội Thánh Công Giáo, như đã được nêu từ đầu bài viết này. Tuy nhiên, chúng ta phải hiểu thế nào về việc Giáo hội chính thức tiếp nhận thuật ngữ mới lạ này với nội dung cổ xưa của nó? Bouyer lý giải: “Thuật ngữ ấy, như Công đồng cho thấy rất rõ, là quan điểm muôn thuở của Giáo hội, chính vì nó phát xuất từ toàn bộ Kinh Thánh.”[22] Đó là cách Giáo hội đã luôn cầu nguyện, vẫn đang cầu nguyện và cũng là cách Giáo hội sẽ tiếp tục cầu nguyện trong Tuần Thánh này và trong mọi Tuần Thánh tại các giáo xứ của chúng ta.

Sự tham dự tích cực của chúng ta

Dù thực tại của Mầu nhiệm Vượt qua hiện diện và có thể tiếp cận nơi mọi cử hành Phụng vụ của Giáo hội, nhưng chính trong các cử hành của Tam Nhật Thánh mà ranh giới giữa lịch sử cá nhân của chúng ta và biến cố cứu độ của Đức Kitô – được hoàn tất trong lịch sử – dường như bị xóa nhòa. Phụng vụ của Tuần Thánh diễn tả Mầu nhiệm Vượt qua cách rõ nét nhất qua các lời nói và cử chỉ. Từ sách Sáng thế đến Đức Giêsu, các trình thuật trong Kinh Thánh mời gọi chúng ta bước đi (thậm chí ngã quỵ) với Đức Kitô. Thứ Năm Tuần Thánh đánh dấu sự tự nguyện hiến thân của Người Con khi Người thiết lập Bí tích Thánh Thể và chức linh mục để hy sinh và phục vụ. Thứ Sáu Tuần Thánh đưa nỗi đau khổ của chúng ta bước vào con đường cứu độ của Thập Giá để chứng kiến hành vi tự hiến quan trọng của Thiên-Chúa-làm-người trong Cuộc Thương khó và cái chết của Người. Sau đó, trong Đêm Vọng Phục Sinh, khi Nến Phục Sinh bừng cháy và bóng tối bị đẩy lùi, lời công bố về ơn cứu độ vinh hiển của chúng ta nơi chiến thắng của Đức Giêsu vang lên: “Đây là đêm mà Đức Kitô đã phá tung xiềng xích sự chết và trỗi dậy khải hoàn từ âm phủ.”

Các nghi thức Phụng vụ này mời gọi chúng ta, cùng với Thánh Phaolô, các Giáo phụ và mọi thế hệ của Giáo hội, tham dự cách tích cực vào thực tại của Mầu nhiệm Vượt qua đang được hiện tại hóa và trở nên hữu hình trong Thánh Lễ. Trong Tuần Thánh này, khi Cuộc Thương Khó, Phục Sinh và Lên Trời của Đức Kitô như bừng sáng qua các thánh thi, lời nguyện và nghi thức của Mẹ Giáo hội, bạn và tôi bước vào sự tiếp xúc huyền nhiệm với thực tại của biến cố cứu độ. Nhờ Phụng vụ, chúng ta không bị bỏ lại cô đơn trong lịch sử riêng tư của mình. Trong những nghi thức này và trong mọi cử hành Phụng vụ của Giáo hội, Mầu nhiệm Vượt qua được hoàn tất nơi chúng ta, những người tham dự cách xứng đáng vào hy tế thánh: chúng ta cùng chịu đau khổ, cùng sống lại và thậm chí trải nghiệm sự thăng thiên vinh quang với Đức Giêsu Kitô, Đấng Cứu Độ và là Đầu của Thân Thể Người là Giáo hội. Kính dâng Người vinh quang muôn đời.

 

--------------------------------------

Chú thích

[1] Sách Lễ Rôma, Ấn bản mẫu thứ ba, “Kinh Tiền tụng I Mùa Phục Sinh: Mầu nhiệm Vượt qua,” 2011.

[2] Hiến chế về Phụng vụ thánh (Sacrosanctum Concilium - SC), số 5.

[3] Unde et memores sumus domine nos tui servi, sed et plebs tua sancta christi filii tui domini dei nostri, tam beatae passionis, necnon et ab inferis resurrectionis, sed et in caelis gloriosae ascensionis… Lời nguyện tưởng niệm này vẫn giữ nguyên từ Sách lễ Grêgôriô (thế kỷ VIII), đến Sách lễ Rôma của Công đồng Trentô (thế kỷ XVI), và Sách lễ Rôma hiện nay.

[4] Sách Giáo lý của Giáo hội Công giáo, số 1085.

[5] X. SC, số 7.

[6] SC, số 6.

[7] X. Melito of Sardis, On Pascha, (trans.) Alistair Stewart-Sykes, in Popular Patristics Series, Number 20, (ed.) John Behr (Crestwood, NY: St. Vladimir’s Seminary Press, 2001), 31-34 and 37ff.

[8] Cyril of Jerusalem, “Mystagogical Catecheses,” Edwin Hamilton Gifford (trans.), in Nicene and Post-Nicene Fathers, Second Series, Volume 7, (eds.) Philip Schaff and Henry Wace (Buffalo, NY: Christian Literature Publishing Co., 1894), III.2.

[9] Odo Casel, The Mystery of Christian Worship: and Other Writings, (ed.) Burkhard Neunheuser (London: Darton, Longman and Todd, 1962), 2.

[10] Odo Casel, The Mystery of Christian Worship, 3.

[11] Burkhard Neunheuser, “Preface,” in Odo Casel, The Mystery of Christian Worship, ix.

[12] Odo Casel, “Glaube, Gnosis und Mysterium,” Jahrbuch für Liturgiewissenschaft 15 (1941) 155-305, 251 (bản dịch của tác giả). Để hiểu rõ hơn về thần học của Casel về “hình ảnh” bí tích, hãy xem Juan Rego, “O. Casel y el sacramento como imagen simbólica,” Annales Theologici 25 (2011), 289–304.

[13] Odo Casel, “Glaube, Gnosis und Mysterium,” 251 (bản dịch của tác giả).

[14] Joseph Ratzinger, “I. The Sacramental Foundation of Christian Existence,” in Collected Works: Theology of the Liturgy, Volume II (San Francisco: Ignatius Press, 2014; original German 2008), 153.

[15] Louis Bouyer, The Christian Mystery: From Pagan Myth to Christian Mysticism, (trans.) Illtyd Trethowan (Petersham, MA: Saint Bede’s Publications, 1990), 2.

[16] Louis Bouyer, The Paschal Mystery: Meditations on the Last Three Days of Holy Week, (trans.) Mary Benoit (Providence, RI: Cluny, 2022), xiii.

[17] Louis Bouyer, Memoirs (San Francisco, CA: Ignatius Press, 2015), 186. Đoạn này tương đồng với công trình thần học tín lý của Hans Urs von Balthasar trong tác phẩm của ông Theologie der drei Tage [“Thần học về Ba ngày”] (1969), trong đó ông lập luận rằng Cuộc Thương Khó, Tử nạn, xuống ngục tổ tông, Phục Sinh và Lên Trời (gọi chung là Mầu nhiệm Vượt qua) không chỉ mặc khải về Thiên Chúa Ba Ngôi trong “nhiệm cục cứu độ,” mà còn mặc khải bản chất nội tại của Ba Ngôi Thiên Chúa. Tác phẩm này, khi được dịch sang tiếng Anh, nhiều năm sau đó, được đặt tên là Mysterium Paschale (X. Hans Urs von Balthasar, Mysterium Paschale: The Mystery of Easter, (trans.) Aiden Nichols (San Francisco, CA: Ignatius Press, 2000)).

[18] Louis Bouyer, The Liturgy Revived: A Doctrinal Commentary of the Conciliar Constitution on the Liturgy (Notre Dame, IN: University of Notre Dame Press, 1964), 15.

[19] Đặc biệt từ số 5–7, định nghĩa và giải thích thêm về Mầu nhiệm Vượt qua khi được cử hành trong Phụng vụ. Để biết thêm về sự phát triển dần dần của giáo lý này, hãy xem Dominic M. Langevin, From Passion to Paschal Mystery: A Recent Magisterial Development Concerning the Christological Foundation of the Sacraments (Fribourg: Academic Press, 2015).

[20] L. Bouyer, The Liturgy Revived, 11.

[21] X. SC 5–7.

[22] L. Bouyer, The Liturgy Revived, 15.